Rys historyczny
RYS HISTORYCZNY
Początki Wojsławic sięgają najprawdopodobniej czasów Leszka Białego i legendarnego Wojsława – założyciela wsi, od którego wzięła nazwę. Osadnictwo w okolicach Wojsławic rozpoczęło się już w okresie neolitu. Świadczy o tym kamienny grób skrzynkowy odkryty na polach wsi Poniatówka w 1934 roku, pochodzący z połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. W Wojsławicach znajdowano również toporki, grociki z krzemienia, groby popielnicowe i wczesnośredniowieczne kurhany. Istnieją przypuszczenia, że zamek w Wojsławicach został wzniesiony w miejscu wcześniejszego grodu. Najstarsza odnaleziona pisana wzmianka o Wojsławicach pochodzi z albumu studentów Akademii Krakowskiej z 1404 roku – zapisani są tam bracia Andreas, Nicolas, Johannes Roslay de Voyslawycze dioec. Chelmensis.
W roku 1434 pojawia się informacja o Wojsławicach jako wsi należącej do katolickiej parafii kumowskiej. Około 1440 roku królewską wieś Wojsławice nadał Władysław Jagiełło na własność Janowi Ligęzie Czyżowskiemu herbu Półkozic, kasztelanowi krakowskiemu. Wtedy właśnie Wojsławice otrzymały prawa miejskie. Czyżowski ufundował drewniany kościół p.w. NMP i Wszystkich Świętych. Powstał również warowny zamek położony ok. 500 m na południowy wschód od miasta, na niedużym wzniesieniu, tuż za dawnym stawem.
W roku 1445 odnotowana jest pierwsza wzmianka o wojsławickich Żydach. Świadectwem wysokiego rozwoju Wojsławic jest fakt zwołania w 1466 roku sejmiku ziemi chełmskiej. W 1490 roku Tatarzy najechali i częściowo zniszczyli Wojsławice, które w drodze spadku przeszły w ręce Jakuba Zakliki. Od 1499 roku Wojsławice były w posiadaniu Hieronima Zaklika Czyżowskiego herbu Topór, który zwolnił mieszkańców na 10 lat od obowiązków względem miasta i pomagał w jego odbudowie. W 1508 roku potwierdzono przywileje lokacyjne. W akcie powtórzenia lokacji miejskiej mowa jest o istniejącym w Wojsławicach kościele oraz trzech cerkwiach – św. Eliasza, św. Onufrego i św. Praksedy.
W XVI wieku ludność Wojsławic składała się w głównej mierze z Polaków, Rusinów i Żydów, którzy stanowili około 20 proc. mieszkańców miasta. W 1629 roku miasto przeszło we władanie Janusza Tyszkiewicza – wojewody kijowskiego, a następnie jego spadkobierców. W 1636 roku w wyniku pożaru spłonęły64 domy. Kolejnym właścicielem miasta był Stefan Stanisław Czarniecki. W 1703 roku Wojsławice odziedziczyła jego córka Zofia Aniela Potocka, żona Michała Potockiego – wojewody wołyńskiego.
W XVIII w. w Wojsławicach powstała gmina żydowska. W 1761 przybyła do miasta żydowska sekta frankistów, którzy niechętnie przyjęci przez ortodoksyjnych wyznawców religii mojżeszowej mieli rzucić na nich oskarżenie o mord rytualny – zabicie chrześcijańskiego dziecka. Pojmano całą starszyznę gminy, uwięziono w Krasnymstawie, a następnie poddano dochodzeniu z użyciem tortur, wreszcie skazano na śmierć przez poćwiartowanie. W tym czasie nie-żydowscy mieszkańcy Wojsławic dokonali pogromu swoich sąsiadów. Wreszcie w 1761 roku ortodoksyjni Żydzi zostali z miasta wygnani. Wojsławicki Rabin popełnił w więzieniu samobójstwo, ale przed śmiercią rzucił klątwę na mieszkańców i dziedziców miasteczka z powodu niesprawiedliwego oskarżenia i wyroku. Wtedy to Marianna Teresa z Daniłowiczów Potocka ufundowała przy pięciu drogach prowadzących do Wojsławic wotywne kapliczki poświęcone świętym: Barbarze, Tekli, Florianowi, Janowi Nepomucenowi i Michałowi Archaniołowi. Święci mieli osłonić miasto przed klątwą rabina. Kapliczki stoją tu do dziś. Frankiści zdziesiątkowani czarną ospą ostatecznie opuścili miasto w 1763 roku. Ortodoksyjni Żydzi ponownie mogli się tu osiedlać od 1780 roku. Przy placu targowym, na południe od rynku została stworzona dzielnica żydowska. W 1780 roku powstała tam murowana bożnica, którą odbudowano w latach 90 –tych.
W 1779 roku miasto dostała w spadku Humbelina z Potockich Kurdwanowska. Ponieważ chciała szybko odbudować strawione kolejnym pożarem miasto, zezwoliła na ponowne osiedlenie się Żydów, dając im przy tym szereg ulg. Zadłużone przez dzieci Humbeliny dobra odkupił Wojciech Poletyłło, kasztelan chełmski. W rękach tej rodziny pozostały aż do 1923 roku. Poletyłłowie powiększali majątek skupując sąsiednie wsie i rozwijając gospodarkę rolną. W pierwszej połowie XIX wieku Alojzy Poletyłło, senator Królestwa Kongresowego rozbudował dwór oraz zbudował browar, gorzelnię, octownię, fabrykę sukna i fabrykę narzędzi rolniczych. We wsi Huta funkcjonowały: huta szkła i piec wapienniczy. Miasto było bardzo zaniedbane: ulice i rynek nie posiadały bruków, brakowało studni, zabudowa była wyłącznie drewniana, chaotyczna, typu wiejskiego.
W 1863 roku oddział wojsk rosyjskich dokonał napadu na miasteczko. Splądrowano i zniszczono pałac Poletyłłów. W 1869 roku władze carskie odebrały Wojsławicom prawa miejskie.
W 1915 roku wieś stała się terenem działań wojennych. W najbliższej okolicy zginęło w walkach ok. 1400 żołnierzy rosyjskich i niemieckich. Kolejny pożar strawił część rynku, ulice Chełmską i Krasnystawską. Podupadł też majątek Poletyłłów. Na początku lat dwudziestych majątek Poletyłłów został rozparcelowany. Folwark rozpadł się, a park został wycięty. W 1916 roku Austriacy zbudowali kolej wąskotorową, która łączyła Wojsławice z Uchaniami. Odcinek rozebrano w 1942 roku.
W 1932 roku powstały w Wojsławicach dwie komórki Komunistycznej Partii Pracy. W czasie II wojny światowej przez Wojsławice przechodziły liczne oddziały wojska polskiego ze składu Frontu Północnego idące z rejonu Chełma na południe, w stronę Zamościa i Tomaszowa, m.in. grupa operacyjna kawalerii gen. Andersa po walkach w rejonie Sawina. W Majdanie Ostrowskim 20 września 1939 roku stacjonowała 41 dywizja piechoty gen. W. Piekarskiego przeprowadzając reorganizację. Dnia 25 maja 1940 roku SS rozstrzelało 12 osób, a 100 wywieziono do Niemiec. Całkowicie zlikwidowano ludność żydowską. W Wojsławicach powstała siatka AK i BCh. W 1941 roku zorganizowano we wsi komórkę organizacji komunistycznej "Czerwona Partyzantka". W okolicy działała również grupa partyzancka dowodzona przez Konstantego Mastalerza ps. Stary (bitwa pod Nowym Folwarkiem – czerwiec 1942, 10 kwietnia 1944 roku zniszczenie niemieckiego urzędu pocztowego, inne akcje: likwidacja posterunków policji, urzędów gminnych i mleczarni kontyngentowych). W 1943 roku, w akcji prowadzonej przez Witolda Fałkowskiego ps. Wik, zniszczono urząd gminny w Wojsławicach, spalono wykazy kontyngentowe i rozbito mleczarnię.
Dnia 17 kwietnia 1944 roku oddziały AK, BCh i Al, pod dowództwem por. Witolda Fałkowskiego i komendanta miejscowego rejonu AK, stoczyły bitwę o Wojsławice. Była to najpoważniejsza akcja zbrojna na terenie powiatu chełmskiego w czasie okupacji. W hołdzie partyzantom, którzy polegli
w bitwie o Wojsławice wystawiono pomnik przy ulicy Uchańskiej, obok domu kultury. Wojsławice zostały wyzwolone 24 lipca 1944 roku przez oddziały 3 Armii Gwardyjskiej I Frontu Ukraińskiego.
Po wojnie na terenie gminy działały oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii. W 1947 roku Wojsławice zostały zelektryfikowane, natomiast w 1962 roku zbudowano wodociąg.
Do roku 1947 społeczność Wojsławic charakteryzowała się wielokulturowością. Teren miejscowości zamieszkiwali Polacy, Rusini i Żydzi stanowiący ludność napływową.
W 1957 roku wzniesiono na gruzach pałacu Poletyłłów szkołę, która funkcjonuje do dziś. W 1968 roku wybudowano w Wojsławicach Gminny Dom Kultury.
Obecnie Wojsławice pełnią dla mieszkańców gminy funkcję ośrodka administracyjnego, handlowo – usługowego oraz kulturalnego. W miejscowości zachowany został dawny układ urbanistyczny. W środku wsi znajduje się czworokątny rynek zabudowany drewnianymi i murowanymi budynkami ustawionymi kalenicowo. W kilku budynkach zachowały się jeszcze podcienie. W centrum miejscowości w 2014r. na miejscu istniejącego niegdyś ratusza wybudowano nowy, który pełni funkcję siedziby Urzędu Gminy. Wojsławice to też jedno z nielicznych miejsc w Polsce, w których zachowały się budynki trzech świątyń - kościół, cerkiew i synagoga.
