Wojsławice

Najwygodniejszym punktem do rozpoczęcia wyprawy Szlakiem tradycji i kultury Ziemi Wojsławickiej będzie centrum Wojsławic (z wieloma miejscami parkingowymi przy ratuszu, placu targowym i dawnej synagodze).

Wojsławice to największa miejscowość w gminie Wojsławice, siedziba władz samorządowych gminy. Wymieniana jest w źródłach historycznych od 1404 roku. Dziś to osada wiejska, ale w latach1440–1870 Wojsławice miały prawa miejskie. Przypomina o tym Ratusz – siedziba Urzędu Gminy Wojsławice. Budynek dominuje na Rynku, a jego sylwetka – choć obiekt jest współczesny – nawiązuje do dawnego miejskiego charakteru Wojsławic.

Centrum Wojsławic to czworoboczny rynek. Część okolicznych domów pochodzi z XIX, a większość z XX wieku. Przy zachodniej pierzei rynku zobaczymy tradycyjne domy podcieniowe. Cztery główne ulice wylotowe prowadzą do: Chełma, Krasnegostawu, Zamościa i Hrubieszowa. Na dawnych krańcach miejscowości stoją murowane kapliczki, wybudowane w 1762 roku. Poświęcono je św. Barbarze (ul. Grabowiecka), św. Janowi Nepomucenowi (ul. Uchańska), św. Tekli (ul. Chełmska), św. Michałowi Archaniołowi (ul. Krasnystawska) i św. Florianowi (ul. Uchańska).

W Wojsławicach żywa jest tradycja targowa. Wychodząc naprzeciw lokalnemu zapotrzebowaniu, gmina udostępnia handlującym nowoczesne targowisko (na zachód od rynku).

Staw w centrum Wojsławic (ok. 200 m od Rynku) z promenadą spacerową to dobre miejsce do relaksu podczas zwiedzania miejscowości. Do dyspozycji turystów są tu: pomost spacerowy, wiata, siłownia plenerowa i plac zabaw. Podczas festynów i imprez rekreacyjnych dostępne kajaki i rowery wodne. Staw ma powierzchnię ok. 0,9 ha i głębokość do
1,6 m.

Zabytkowy układ urbanistyczny centrum Wojsławic wraz z zespołem kościelnym, synagogą i cerkwią oraz drewnianymi domami z podcieniami chroniony jest nadzorem konserwatora zabytków – ochronie podlega rozplanowanie przestrzenne zabudowy miejskiej z XIX–XX wieku.

Wojsławice – Miasteczko Trzech Kultur

Tuż przy Rynku w Wojsławicach wyróżnia się bryła kościoła parafialnego pw. św. Michała Archanioła. To świątynia wybudowana na początku XVII wieku z fundacji Mikołaja Czyżowskiego, chorążego ziemi chełmskiej. Powstała na miejscu starszego kościoła drewnianego. Na przestrzeni wieków kościół był wielokrotnie niszczony przez pożary i działania wojenne. Obecnie wyremontowana świątynia jest przykładem stylu określanego jako renesans lubelski. W ostatnich latach elewacja odzyskała blask w wyniku remontu. Uroku dodaje jej fresk na elewacji frontowej, przedstawiający patrona parafii. Przy kościele, ok. 1760 roku, wzniesiono dzwonnicę. W skład zespołu wchodzi również zabytkowa plebania.

W bezpośrednim sąsiedztwie rynku ulokowana jest także dawna cerkiew unicka pw. św. Eliasza Proroka. Ta murowana świątynia powstała w 1771 roku na miejscu wcześniejszej drewnianej. O cerkwi w Wojsławicach źródła wzmiankują od XVI wieku. Od 1875 roku funkcjonowała ona jako cerkiew prawosławna (wiązało się to z likwidacją przez władze carskie Kościoła unickiego). Dziś wojsławicka cerkiew formalnie należy do parafii prawosławnej pw. św. Jana Teologa w Chełmie – jest jej cerkwią filialną pw. Kazańskiej Ikony Matki Bożej. Obok cerkwi wzniesiono z cegły dzwonnicę (budowana w latach 1913–1914, ukończona w 1929 roku).

Podobnie jak kościół oraz cerkiew, także i synagoga powstała na miejscu dawniejszej, drewnianej. O wojsławickiej bóżnicy źródła historyczne wzmiankują od 1531 roku. Po II wojnie światowej synagogę przeznaczono na magazyn zboża. Pierwotny kształt przywrócono budynkowi w latach 80. XX wieku. Obiekt wykorzystywany był następnie jako biblioteka, sala konferencyjna i pomieszczenie dla Urzędu Stanu Cywilnego. Obecnie mieści się tu Izba Tradycji Ziemi Wojsławickiej

Dawniej synagoga, dziś: Izba Tradycji Ziemi Wojsławickiej

Budynek synagogi w Wojsławicach, wyremontowany w latach 2017–2019 w ramach projektu „Na szlaku kultur i tradycji Ziemi Wojsławickiej – ochrona i wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego gminy Wojsławice”, mieści dziś Izbę Tradycji Ziemi Wojsławickiej. To swoiste centrum kultury o zasięgu ponadlokalnym. Już pierwsza impreza kulturalna, zorganizowana w zmodernizowanym budynku, zgromadziła publiczność także spoza gminy. Był to występ światowej sławy skrzypka Volkera Biesenbendera.

Salę główną dawnej synagogi przeznaczono na wystawę stałą, prezentującą dzieje lokalnej społeczności Wojsławic. Towarzyszą jej organizowane w babińcu ekspozycje czasowe, prezentacje i wykłady.

Było sztetl…

Żydzi w Wojsławicach mieszkali głównie wokół rynku, zajmując się handlem i rzemiosłem. Ich liczebność w pewnych okresach nadawała centrum miejscowości charakter sztetl, czyli żydowskiego miasteczka.

Wojsławice do czasów II wojny światowej były miasteczkiem wielokulturowym, zamieszkanym początkowo przez Polaków i Rusinów, a od połowy XVI wieku – także przez Żydów. W XVI wieku istniał już cmentarz żydowski po wschodniej stronie ul. Grabowieckiej. Pierwsza synagoga (drewniana) powstała w Wojsławicach około 1616 roku. Kres społeczności Żydów przyniosły lata II wojny światowej. Niemcy zamknęli i zniszczyli synagogę w Wojsławicach. W październiku 1942 roku Żydów z Wojsławic Niemcy skierowali pieszo do Chełma, a stamtąd – do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Sobiborze. Wielu zginęło też w Wojsławicach – zostali zabici przez Niemców. W największej egzekucji zginęło około 60 osób. Miejsce ich kaźni i pochówku znajduje się na łące przy ul. Rynek (w pobliżu cerkwi). O dawnych żydowskich mieszkańcach Wojsławic przypomina budynek synagogi. Podczas wojny Niemcy zniszczyli jego bogate wyposażenie, a po wojnie budynek był przeznaczony na różne cele. Dziś, wyremontowany, jest świadectwem przeszłości, w której przenikały się losy różnych narodowości i wyznań. Jest także swoistym pomnikiem wojsławickich Żydów, którzy zginęli zamordowani przez niemiecką machinę zagłady.